Sprawy sądowe o zachowek należą do bardzo częstych, a sama instytucja zachowku nieustannie budzi wiele pytań, wątpliwości i emocji. Postaramy się zatem wyjaśnić pokrótce najważniejsze, praktyczne aspekty tego zagadnienia.
Przypomnijmy, że zgodnie z polskim prawem dziedziczyć możemy na dwa zasadnicze sposoby: na mocy ustawy oraz dzięki zapisowi w testamencie. Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed ustawowym, co oznacza, że jeśli spadkodawca pozostawił po sobie ważny testament, to jest on wiążący – nawet wówczas, gdy spadkodawca ofiarował cały swój majątek obcym osobom, pomijając swoich najbliższych. Istnienie instytucji zachowku przewidziane jest właśnie na wypadek podobnych sytuacji. Zachowek jest zatem swoistą formą ochrony interesów najbliższych dla spadkodawcy osób, gdy zostały one pominięte w testamencie lub gdy za sprawą poczynionych przez spadkodawcę za życia darowizn doszło do znacznego uszczuplenia masy spadkowej i tym samym pozbawienia przyszłych spadkobierców korzyści ze spadku. Zachowek jest korzyścią majątkową odpowiadającą ½ wartości udziału, który przysługiwałby spadkobiercy, gdyby dziedziczył na mocy ustawy; a gdy osoba uprawniona do dziedziczenia jest w chwili otwarcia spadku małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, zachowek wynosi ⅔ wartości udziału.
Komu więc dokładnie przysługuje prawo do zachowku?
Zgodnie z artykułem 991 Kodeksu cywilnego prawo do zachowku posiadają zstępni i małżonek spadkodawcy, a gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych, także rodzice spadkodawcy. Wbrew spotykanym niekiedy opiniom, roszczenie o zachowek nie przysługuje ani rodzeństwu spadkodawcy, ani innym dalszym krewnym lub powinowatym. Pamiętać trzeba również o dwóch innych ważnych kwestiach. Po pierwsze, prawo do zachowku mają tylko te osoby, które w określonej sytuacji rzeczywiście dziedziczyłyby w sposób ustawowy. Co to oznacza? Zachowek nie przysługuje: osobom wydziedziczonym w testamencie (osoba uprawniona może zostać całkowicie pozbawiona prawa do zachowku, gdy np. notorycznie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych), osobom uznanym orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia, osobom, które odrzuciły spadek lub się go zrzekły na mocy stosownej umowy, małżonkowi po uprawomocnieniu wyroku rozwodowego, małżonkowi pozostającemu ze spadkodawcą w separacji lub przeciwko któremu spadkodawca wystąpił przed śmiercią o separację lub rozwód z jego winy. Po drugie – co również stanowi czasami przedmiot wątpliwości naszych mocodawców – jeżeli bliżsi zstępni spadkodawcy żyją i nie dotyczą ich kwestie, o których wspominamy wyżej, dalszym zstępnym prawo do zachowku nie przysługuje. Innymi słowy: gdy dziecko spadkodawcy żyje, to jego wnuki nie mogą rościć sobie prawa do zachowku.
A jakie kroki należy podjąć, aby zachowek uzyskać?
Roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym, co oznacza, że można domagać się wyłącznie określonej sumy pieniędzy, nie zaś konkretnych przedmiotów, które wchodziły w skład masy spadkowej. Odpowiedzialność za zapłatę zachowku spoczywa kolejno na trzech kategoriach osób: spadkobiercach, zapisobiercach windykacyjnych (osobach, które dzięki zapisom windykacyjnym otrzymały po śmierci spadkodawcy konkretne przedmioty, np. działkę czy samochód) i obdarowanych na podstawie umowy o darowiźnie. W pierwszej kolejności do zapłaty zachowku na rzecz pokrzywdzonego zobligowani są spadkobiercy (odpowiedzialność jest proporcjonalna do wysokości udziału w spadku), a jeśli z jakichś powodów nie są zdolni do zaspokojenie roszczenia, obowiązek ten przechodzi na kolejne grupy. Zachowek można uzyskać dzięki zawarciu ugody lub wnosząc pozew o zapłatę zachowku do sądu. Podobnie jak w wielu innych sprawach, zawarcie ugody jest najmniej obciążającą (finansowo i psychicznie) formą uregulowania zobowiązań. Jeśli jednak osoby powołane do dziedziczenia dzięki testamentowi lub obdarowane darowiznami nie są skłonne, by taką ugodę zawrzeć, dochodzenie swoich praw przed sądem staje się jedynym wyjściem.
Jeżeli omawiany problem w jakikolwiek sposób Państwa dotyczy i chcą Państwo dowiedzieć się na ten temat czegoś więcej, zachęcamy do kontaktu z naszą kancelarią.