Prawo spadkowe w Polsce przewiduje szczególną ochronę dla najbliższej rodziny spadkodawcy. Nawet jeżeli w testamencie zostali oni pominięci albo otrzymali tylko niewielką część majątku, mogą domagać się tzw. zachowku. Aby jednak obliczyć jego wysokość, konieczne jest ustalenie substratu zachowku. To właśnie ten element stanowi podstawę do wyliczenia należnej kwoty. Warto więc wiedzieć, czym dokładnie jest substrat zachowku i jak się go ustala. I o tym piszemy w dzisiejszym artykule.
Czym jest substrat zachowku?
Pojęcie substratu zachowku pojawia się zawsze, gdy mówimy o prawie do zachowku. To właśnie od niego zależy, jaka kwota ostatecznie przypadnie osobie uprawnionej. Substrat zachowku można więc określić jako wartość majątku spadkodawcy, która stanowi podstawę do obliczenia należnej części dla dzieci, małżonka czy, w dalszej kolejności, rodziców.
W przeciwieństwie do samego spadku, substrat nie ogranicza się jedynie do tego, co fizycznie pozostaje po śmierci spadkodawcy. Obejmuje również wartość pewnych czynności dokonanych za jego życia, przede wszystkim darowizn. Wynika to z faktu, że spadkodawca mógł celowo lub nieświadomie rozdysponować swoim majątkiem jeszcze przed śmiercią, pozbawiając w ten sposób spadkobierców ustawowych należnej części. Dlatego ustawodawca przewidział mechanizm „przywrócenia” tych wartości do masy służącej do obliczenia zachowku.
W praktyce oznacza to, że substrat zachowku obejmuje:
- wartość majątku pozostawionego przez spadkodawcę (czyli aktywa pomniejszone o długi spadkowe),
- wartość darowizn doliczanych zgodnie z kodeksem cywilnym,
- a czasem również inne świadczenia, np. zapisy windykacyjne, które mogą wpływać na rozliczenia.
Substrat zachowku ma więc charakter „korygujący” i pozwala sprawiedliwie ustalić wysokość zachowku, nawet jeśli spadkodawca jeszcze za życia rozdysponował część majątku. Dzięki temu osoby najbliższe nie tracą całkowicie prawa do udziału w spadku i mogą domagać się rekompensaty pieniężnej.
Jak ustala się substrat zachowku?
Ustalenie substratu zachowku jest kluczowym etapem w każdej sprawie o jego zapłatę, ponieważ to od niego zależy, ile faktycznie może otrzymać osoba uprawniona. Proces ten odbywa się według zasad wskazanych w kodeksie cywilnym i polega na kilku krokach, które łącznie pozwalają ustalić podstawę obliczeń. Na samym początku należy określić tzw. czysty spadek, czyli różnicę pomiędzy aktywami pozostawionymi przez spadkodawcę a długami spadkowymi. Do aktywów zalicza się wszelkie przedmioty i prawa majątkowe, jakie pozostały po zmarłym, np. nieruchomości, środki pieniężne na rachunkach bankowych, papiery wartościowe czy ruchomości o istotnej wartości. Od tej sumy odejmuje się natomiast zobowiązania, takie jak niespłacone kredyty, pożyczki, koszty leczenia czy pogrzebu. Dopiero ta wartość stanowi punkt wyjścia do dalszych obliczeń.
Kolejnym elementem jest doliczenie darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia. Prawo przewiduje, że określone darowizny traktuje się tak, jakby wciąż znajdowały się w majątku spadkowym (najczęściej chodzi o darowizny na rzecz dzieci, małżonka czy wnuków). Dzięki temu osoby uprawnione do zachowku nie tracą prawa do należnej części tylko dlatego, że spadkodawca rozdysponował swój majątek wcześniej. Warto zaznaczyć, że nie wszystkie darowizny podlegają doliczeniu, nie wlicza się np. drobnych prezentów, które odpowiadają zwyczajowym okazjom rodzinnym, ani darowizn uczynionych przed więcej niż 10 laty wobec dalszych krewnych czy też osób obcych.
Wreszcie do ustalenia substratu zachowku bierzemy pod uwagę zapisy windykacyjne, jeśli spadkodawca w testamencie zdecydował o przekazaniu konkretnych składników majątku określonej osobie. Sąd, ustalając substrat, bada każdy z takich przypadków indywidualnie i bierze pod uwagę realną wartość majątku według stanu z dnia śmierci spadkodawcy, ale cen z chwili dokonywania obliczeń. Dzięki tym wszystkim elementom substrat zachowku oddaje rzeczywistą wartość majątku, jakim dysponował spadkodawca. To właśnie od tej wartości oblicza się następnie wysokość zachowku – czyli połowę lub dwie trzecie udziału spadkowego, w zależności od tego, kto występuje z roszczeniem.
Dlaczego ustalenie substratu zachowku jest tak ważne?
Prawidłowe obliczenie substratu zachowku ma ogromne znaczenie praktyczne, ponieważ to od niego zależy wysokość roszczeń przysługujących osobom bliskim spadkodawcy. Nawet drobna pomyłka w ustaleniu, co wchodzi w skład substratu, może prowadzić do znacznych różnic w ostatecznej kwocie zachowku. Zawyżenie substratu sprawia, że osoba uprawniona może żądać zbyt wysokiego świadczenia, a spadkobiercy lub obdarowani zostają obciążeni kwotami wyższymi, niż wynika to z przepisów. Z kolei zaniżenie substratu skutkuje tym, że uprawniony do zachowku otrzymuje mniej, niż faktycznie mu przysługuje. W obu przypadkach prowadzi to do sporów, które najczęściej kończą się w sądzie i wydłużają całe postępowanie.
Najwięcej problemów pojawia się przy ustalaniu wartości darowizn doliczanych do substratu. Trudności mogą dotyczyć zarówno tego, czy dana darowizna w ogóle podlega doliczeniu, jak i jej aktualnej wartości. Przykładowo, jeśli spadkodawca wiele lat wcześniej przekazał dziecku mieszkanie, należy je uwzględnić w substracie, ale jego wartość oblicza się według cen obowiązujących w chwili postępowania, a nie w dniu darowizny. To oznacza, że często potrzebna jest opinia rzeczoznawcy majątkowego. Spory wywołuje także kwestia długów spadkowych. Część osób próbuje wliczać do nich zobowiązania, które nie powinny pomniejszać substratu. Z kolei inni starają się pomijać koszty pogrzebu czy leczenia, które zgodnie z prawem muszą zostać odliczone od wartości majątku.
Właśnie dlatego ustalenie substratu zachowku wymaga nie tylko znajomości przepisów, ale również praktyki w analizie dokumentów, wycenie składników majątkowych i rozumienia orzecznictwa sądowego. Bez profesjonalnej pomocy bardzo łatwo popełnić błąd, który przełoży się na wysokość roszczenia i może przesądzić o wyniku sprawy.
Tak więc, substrat zachowku to podstawowy element w obliczaniu wysokości roszczeń z tytułu zachowku. Obejmuje on zarówno czysty spadek, jak i doliczone darowizny, które spadkodawca przekazał jeszcze za życia. Prawidłowe jego ustalenie jest kluczowe, aby osoby uprawnione mogły skutecznie dochodzić swoich praw i otrzymać należną część majątku.
Jeśli zastanawiasz się, jak w Twojej sprawie ustalić substrat zachowku i jaka kwota może Ci przysługiwać, skontaktuj się ze mną. Jako adwokat pomagam w sprawach spadkowych, od analizy sytuacji po skuteczne dochodzenie roszczeń przed sądem.